Γιατί η ιστορία δε μπορεί να μας διδάξει τίποτα

Όλοι γνωρίζουμε την περίφημη ρήση του Σανταγιάνα με την οποία ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι πρέπει να μαθαίνουμε την ιστορία για να μην επαναλαμβάνουμε τα λάθη του παρελθόντος.

Δεν είναι εύκολο να παραβλέψουμε την παιδαγωγική αξία του αποφθέγματος γι’ αυτό και οι εκπαιδευτικοί συχνά καταφεύγουν σε αυτό για να εξηγήσουν στους, κατά κανόνα απρόθυμους, μαθητευόμενους ότι η ιστορία δεν είναι μάθημα αμελητέο μα ωφέλιμο για τον άνθρωπο και ακόμη περισσότερο για τον πολίτη. Αλλά κάπου εκεί, δηλαδή περίπου στο γυμνασιολύκειο, εκπνέουν η ισχύς και η διορατικότητα της ρήσης του Σανταγιάνα.

Διότι πολύ απλά, όπως επιβεβαιώνουν κατ’ ελάχιστον δυόμιση χιλιάδες χρόνια γραπτής ανθρώπινης ιστορίας από τον Ηρόδοτο και δώθε, η ιστορία απλώς δεν μας διδάσκει τίποτε. Ή, αν κάτι μας διδάσκει είναι η επιβεβαίωση της ενθουσιώδους προθυμίας των ανθρώπων να επαναλαμβάνουν εσαεί και μετά μανίας τα λάθη των προγόνων τους.

Για να το καταλάβουμε αυτό πρέπει να αναλογιστούμε το απλό γεγονός της αέναης εναλλαγής των γενεών. Μπορεί για τη γενεά που εκάστοτε απέρχεται από το προσκήνιο της ζωής η ιστορία να τελειώνει, μα για την επερχόμενη γενεά η ιστορία μόλις που αρχίζει. Και κάθε γενιά απαιτεί να γευτεί με τους δικούς της γευστικούς κάλυκες τους κινδύνους, τους πειραματισμούς, τα λάθη και τα δράματα που αποτελούν το δικό της μερτικό στη ζωή, στο χρόνο και στη μοίρα. Θυμάστε το στίχο που τραγουδά ο Παπακωνσταντίνου, «μη μου λες πως κάνω λάθος, μη μου λες τι ειν’ σωστό»; Το ίδιο λέει κάθε γενιά στην προηγούμενη και η ιστορία συνεχίζεται…

Ο Σωκράτης ήταν εκείνος που πρώτος στοχάστηκε ότι η γνώση και η αυτογνωσία -και η ιστορία αποτελεί αναντίρρητα μέρος της συλλογικής μας αυτογνωσίας- αποτελούν τα σκαλοπάτια της κλίμακας που λίγο-λίγο μας προβιβάζει στο αγαθό. Ωστόσο, πολύ έγκαιρα, και μάλιστα πνευματικό του τέκνο, ο Ευριπίδης σημειώνει κάτι που ρίχνει αμέσως στα γόνατα τις ελπίδες του Σωκράτη, του σωκρατικού πολιτισμού και των ιστορικών ανθρώπων.

Ο Ευριπίδης βάζει λοιπόν στο στόμα της τρομερής Μήδειας τα εξής ανατριχιαστικά λόγια, λίγο πριν προχωρήσει στην παιδοκτόνο πράξη της:

«Και μανθάνω μεν οία μέλλω κακά. Θυμός δε κρείσσων των εμών βουλευμάτων ώσπερ μέγιστος αίτιος κακών βροτοίς» -γνωρίζω το κακό που κάμω, αλλά πιο ισχυρό από τη θέλησή μου είναι το πάθος (θυμός), η αιτία των χειρότερων κακών για τους ανθρώπους».

Το πάθος, ο θυμός, όχι η γνώση είναι αυτά που καθοδηγούν πράγματι τις πράξεις μας, ακόμη κι όταν διαθέτουμε αυτογνωσία που υποδεικνύει τα λάθη μας. Αλλά αυτή είναι μια παραδοχή και μια αλήθεια που μόνο η τραγωδία μπορούσε να ξεστομίσει, όχι η φιλοσοφία που είναι εκ συστάσεως ταγμένη στο ανθρωπίνως ωφέλιμο. Γι’ αυτό ίσως ο Πλάτων χρειάστηκε πρώτα να κάψει τις νεανικές του τραγωδίες προκειμένου να ιδρύσει την παγκόσμια φιλοσοφία.

Μα η ιστορία δεν είναι πολιτογραφημένη στα όνειρα και στις προσδοκίες της φιλοσοφίας αλλά στο χρόνο και στον τρόπο της τραγωδίας. Από τα Μηδικά και τον Πελοποννησιακό, μέχρι την Ουκρανία, τη Γάζα και πέρα…